شب یلدا طولانی‌ترین شب در یک سال شمسی شناخته می‌شود، اما پژوهشگران نجوم می‌گویند برای برخی از نقاط ایران، دو شب را می‌توان به عنوان طولانی‌ترین شب سال شناسایی کرد!
تغییرات طول شب و روز در کره زمین به واسطه یک اختلاف زاویه ۲۳.۵ درجه‌ای است که باعث می‌شود شب یلدا طولانی‌ترین شب سال را داشته باشد.
به گفته امیرمحمد گمینی، پژوهشگر تاریخ نجوم دانشگاه تهران، زاویه چرخش زمین به دور خود و چرخشش به دور خورشید موازی همدیگر نیست و همین امر باعث می‌شود که طول روز از اول فروردین طولانی و طولانی‌تر می‌شود آخر خرداد به بیشترین طول می‌رسد.
پس از آن، دوباره طول روز کمتر می‌شود و در اول مهرماه طول روز و شب دوباره برابر می‌شود، بعد از آن طول شب بیشتر می‌شود تا اینکه اول دی‌ماه به کوتاه‌ترین روز و بلندترین طول شب می‌رسیم، البته از شب‌های قبل و بعدش خیلی طولانی‌تر نیست و تنها چند دقیقه است.
به گفته این پژوهشگر، برای برخی نقاط زمین از جمله برای ساکنان تهران شب یکم دی‌ماه یک ثانیه طولانی‌تر از شب ۳۰ آذر ماه (شب یلدای ایرانیان) است، اما برای نقاط دیگر مثل شمالی‌ترین روستای ایران یا جنوبی‌ترین روستای ایران طول شب یلدا (۳۰ آذر) با طول شب یکم دی ماه دقیقاً برابر است و حتی یک ثانیه هم اختلاف ندارد. این یعنی امسال به لحاظ نجومی ساکنان شمال و جنوب ایران، دو شب یلدا خواهند داشت.
چرا امسال دو شب یلدا داریم؟
امسال لحظه‌ای که خورشید به نقطه انقلاب زمستانی، یعنی جایی که شب و روز بیشترین اختلاف را باهم دارند می‌رسد، در روز یکم دی ماه واقع شده است؛ یعنی حوالی ساعت ۱۲ و ۵۰ دقیقه ظهر خورشید به نقطه انقلاب زمستانی می‌رسد. بعضی سال‌ها لحظه رسیدن خورشید به انقلاب زمستانی ۳۰ آذر و بعضی سال‌ها اول دی است.
اینکه این لحظه در اواسط روز اول دی واقع شده است، باعث می‌شود یک اتفاق جالب رقم بخورد و نتیجه اینکه برای مثال در تهران، شب یکم دی امسال تقریبا یک ثانیه بلندتر از شب یلدا می‌شود که ۳۰ آذر و جمعه شب است. درحالی‌که تقریبا در بسیاری شهر‌های ایران طول شب در سی‌ام آذر و یکم دی تقریبا یکسان است.
در شمالی‌ترین نقطه ایران یعنی «روستای بورآلان در شهرستان ماکو آذربایجان غربی «طول شب در هر دو شب ۳۰ آذر و یکم دی، ۱۴ ساعت و ۳۹ دقیقه و ۲۰ ثانیه و در جنوبی‌ترین نقطه ایران، یعنی روستای «پسابندر در شهرستان دشتیاری سیستان و بلوچستان» هر دو شب ۳۰ آذر و یکم دی، ۱۳ ساعت و ۲۵ دقیقه و ۳۷ ثانیه محاسبه می‌شود.
نجوم مربوط به شب یلدا
اگر به کره‌های زمین فروشی در لوازم‌التحریر فروشی‌ها دقت کرده باشید، متوجه خواهید شده‌اید که تقریبا همگی آن‌ها به صورت کج ساخته می‌شوند. واقعیت کرده زمین هم همین است و اگر از مرکز کره زمین خطی رسم کنیم، این خط با مسیر حرکت زمین به دور خورشید دارای زاویه خواهد بود.
حرکت انتقالی زمین، یعنی چرخش آن به دور خورشید، مسئول ایجاد ماه‌های سال است که در هر ۳۶۵ روز و ۶ ساعت و ۹ دقیقه یک دور کامل می‌شود. مسیر حرکت زمین به دور ستاره خورشید را «دایره‌البروج» می‌نامند. زمین یک چرخش دیگر هم دارد به دور خودش است. این حرکت وضعی در هر ۲۳٫۹۳۴ ساعت تکمیل می‌شود.
حال اگر یک صفحه فرضی از محور استوای کره زمین عبور دهیم، آسمان به دو نیمه تقسم خواهد شد: آسمانی که ساکنان نیمه شمالی می‌بینند و آسمانی که ساکنان نیمه جنوبی می‌بینند. این صفحه که مدار آن «استوای سماوی» نام دارد، با صفحه‌ای که دایره‌البروج تشکیل می‌دهد، زاویه‌ی ۲۳.۵ درجه‌ای دارد و در دو نقطه آن را قطع می‌کنند و به آن‌ها نقاط اعتدال گفته می‌شود. نقاط اعتدال شامل اعتدال بهاری (نوروز) و اعتدال پاییزی (ماه مهر) است.
وقتی کره زمین به نقطه‌های اعتدال می‌رسد، ساکنانش شاهد این شعر سعدی خواهند بود که می‌گوید: «بامدادی که تفاوت نکند لیل و نهار». به عبارت دیگر زاویه‌ی ۲۳.۵ و کج بودن کره زمین، باعث می‌شود طول شب و روز با هم متفاوت باشد و تنها در دو نقطه با یکدیگر برابر باشند.
در مقابل، این زاویه باعث می‌شود که در دو نقطه استوای سماوی و دایره‌البروج بیشترین فاصله را از هم داشته باشند که به نقاط انقلاب تابستانی و انقلاب زمستانی مشهور هستند. انقلاب تابستانی جایی است که کره زمین بیشترین ساعات روز و نورانی خود را دریافت می‌کند و انقلاب زمستانی نیز مصادف با بزرگ‌ترین شب سال، یا همان شب یلداست.
