افزایش جمعیت، توسعه بی‌رویه و غیراصولی شهرها، افزایش مهاجرت از روستاها به شهرها، الگوی مصرف نادرست، افزایش مصرف‌گرایی و بسیاری از عوامل دیگر باعث شده تا میزان تولید پسماندها به ویژه در خلال چند دهه گذشته از روند روبه‌رشد سریع‌تری برخوردار شده و این مهم علاوه‌بر هدررفت منابع طبیعی کشورها و بروز مشکلات بهداشتی ناشی از دفن پسماندها (همچون تولید شیرابه و تولید گازهای گلخانه‌ای) با تحمیل هزینه‌های هنگفتی بر دولت‌ها همراه شود.
لذا با توجه به دفن بیش از ۷۰ درصد پسماندها در کشور، شناخت متغیرهای تأثیرگذار بر تولید و مدیریت پسماندها برای تصمیم‌گیران در بدنه دولت، مجلس و شهرداری‌ها بسیار مهم است. نگاهی به آمارها نشان می‌دهد طی ۱۰ سال اخیر تولید پسماند در تهران به رغم افزایش جمعیت، کاهش ۲۸ درصدی داشته است.
به نظر می‌رسد جهش تورمی و افزایش نرخ دلار طی سالیان اخیر با ایجاد تغییر در الگوی مصرف خانوارهای تهرانی به طور معناداری تولید پسماند شهری را کاهش داده است.
با افزایش تورم و کاهش قدرت خرید شهروندان، سبد خرید مردم تنها به تأمین مایحتاج خوراک اولیه خلاصه شده و از سهم دیگر محصولات که عمدتا شامل پسماندهای خشک است، کاسته شده است.
همچنین نباید از مؤلفه‌های اجتماعی مؤثر بر تولید پسماند غفلت داشت. افزایش سطح آگاهی اجتماعی و همچنین پدیده زباله‌گردی از مهم‌ترین عوامل اجتماعی در این حوزه‌اند که بر میزان پسماند تولیدی و ترکیب آن مؤثر خواهند بود.
تفکیک ۹ درصد از پسماندها بازیافت می‌شود
بر اساس آمارهای سازمان مدیریت پسماند تهران، میزان تفکیک پسماند خشک در دو سال اخیر ۲ واحد درصد کاهش یافته و از ۱۱ درصد در سال ۱۴۰۰ به ۹ درصد در سال ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ رسیده است. این کاهش درحالی است که در سراسر دنیا با توسعه تکنولوژی، تلاش می‌کنند میزان تفکیک پسماند افزایش پیدا کند.
برای مثال، میزان بازیافت پسماند در کره‌جنوبی طی سال ۲۰۲۲ حدود ۶۱ درصد بوده است. این میزان در اتحادیه اروپا حدود ۴۱ درصد، در آلمان نزدیک به ۴۸ درصد، در اسلوونی حدود ۴۵ درصد، در دانمارک حدود ۳۶ درصد، در کانادا ۲۶ درصد، در آمریکا ۲۳ درصد و در فرانسه ۲۲.۵ درصد است.
تولید ۲ میلیون تن زباله در تهران طی سال ۱۴۰۲
براساس داده‌های سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران، طی سال ۱۴۰۲ مجموع کل پسماند (تر و خشک) جمع‌آوری‌شده از سطح مناطق حدود ۲ میلیون و ۱۸۰ هزار تن بوده که از این مقدار، حدود یک میلیون و ۹۹۴ هزار تن (۹۱ درصد) آن مربوط به زباله تر و ۱۸۶ هزار و ۲۹۱ تن (۹ درصد) نیز مربوط به زباله خشک بوده است.
طبق این آمارها، همچنین متوسط روزانه جمع‌آوری پسماند از کل شهر تهران از ۷.۲ تا ۷.۵ هزار تن در سال‌های ۱۳۹۵ (معادل سالانه ۲.۶ تا ۲.۷ میلیون تن در سال) به ۵ هزار و ۴۶۳ تن (معادل ۲ میلیون و ۱۸۰ هزار تن) در سال ۱۴۰۲ رسیده است.
هر تهرانی ۲۳۲ کیلوگرم زباله تولید می‌کند
براساس داده‌های سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران، طی سال ۱۴۰۲ هر تهرانی به طور میانگین ۲۳۲ کیلوگرم زباله تولید کرده است.
البته آنطور که در ادامه هم خواهیم گفت، این آمارها مربوط به زباله‌هایی است که شهرداری تهران جمع‌آوری کرده و بخشی که زباله‌گردهای غیرمجاز برده‌اند، شامل این داده‌ها نمی‌شود. طبق این آمارها، منطقه ۱۲ تهران با ۴۰۵ کیلوگرم در رتبه اول به‌لحاظ سرانه زباله تولیدی قرار دارد.
منطقه ۶ با ۳۰۸ کیلوگرم و منطقه یک با ۲۸۳ کیلوگرم به ترتیب دوم و سوم بوده‌اند. منطقه ۱۶ با ۲۸۲، منطقه ۳ با ۲۶۵ و منطقه ۱۹ با ۲۶۴ کیلوگرم در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
مناطق ۱۴، ۸ و ۱۰ نیز به ترتیب با ۱۴۹ کیلوگرم، ۱۷۱ و ۱۹۷ کیلوگرم در انتهای رتبه‌بندی تولید زباله قرار دارند.
داده‌ها نشان می‌دهد توزیع جغرافیایی تولید زباله منطقه اقتصادی خاصی نداشته است (همراستایی با فقر و ثروت مناطق ندارد) و عمدتا از مباحثی همچون وضعیت تجاری منطقه و تفاوت‌های شب و روز تعداد ورود جمعیت و همچنین وضعیت فعالیت زباله‌گردهای غیرمجاز نیز تأثیر می‌پذیرد.
کاغذ، نایلون و نان خشک در صدر پسماند خشک
تولید پسماند پلاستیکی چالش بزرگ محیط‌زیستی است که کل جهان را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد، به‌طوری‌که تولید جهانی پلاستیک از ابتدای قرن دوبرابر شده است.
طبق گزارش‌ها در سال ۲۰۲۱ حدود ۴۵۰ میلیون تن پلاستیک در جهان تولید می‌شد، درحالی‌که سهم پسماند پلاستیک در سال ۲۰۱۹ مجموعا ۳۵۳ میلیون تن بوده و حدود ۱۷ درصد از تولید پسماندهای جامد شهری در جهان را به خود اختصاص داده است.
این حجم از پسماند پلاستیکی تولیدشده در انتها وارد فرآیندهای بازیافت، زباله‌سوزی و دفن شده‌اند که سهم هریک به ترتیب ۹، ۱۹ و ۴۹ درصد بوده و باقی‌مانده آن ۲۲ درصد به‌صورت نامناسب مدیریت شده‌اند.
گفتنی است سهم ایران از این عدد حدود چهارمیلیون و ۳۰۰ تا چهارمیلیون و ۵۰۰ هزار تن انواع محصولات پلاستیکی و پلیمری است. بخش بزرگی از این چهارمیلیون تن زباله پلاستیکی بازیافت نشده است و به محیط‌زیست آسیب‌های جدی وارد می‌کند.
در کشور ما نیز طبق آخرین آماری که سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران منتشر کرده، دومیلیون و ۱۸۸ هزار تن پسماند در سال ۱۴۰۲ در پایتخت تولید شده که حدود یک‌میلیون و ۹۹۴ هزار تن از آن مربوط به زباله‌تر و ۱۸۶ هزار تن نیز مربوط به زباله خشک بوده است.
در میان زباله‌های خشک، کاغذ و مقوا با حدود ۴۹ هزار تن و سهم ۲۶ درصدی اول است. نایلون با نزدیک به ۲۳ هزار تن و سهم ۱۲ درصدی دوم بوده، نان خشک با ۲۲ هزار تن و سهم ۱۲ درصدی در رتبه سوم قرار دارد.
پلاستیک با ۲۱.۴ هزار تن و پت با ۱۳.۴ هزار تن در رتبه‌های چهارم و پنجم قرار دارند. ضایعات چوبی با ۱۰ هزار تن، شیشه با ۵.۲ هزار تن و گونی با سه‌هزار تن ازجمله اقلام دیگری از ضایعات خشکند که در سال ۱۴۰۲ توسط شهرداری تهران جمع‌آوری شده‌اند.
کاهش ۹۴ درصدی نخاله‌های ساختمانی در ۱۰ سال اخیر
براساس داده‌های سازمان مدیریت پسماند، در ۱۰ سال اخیر میانگین روزانه جمع‌آوری و بازیافت نخاله‌های ساختمانی در سطح شهر تهران با کاهش ۹۴ درصدی از روزانه ۱۴ هزار و چهارصد تن در سال ۹۳ به روزانه ۸۴۵ تن در سال ۱۴۰۲ رسیده است.
البته اگر مسیر طی‌شده در این سال‌ها را در نظر بگیریم، می‌بینیم در سال ۹۴ این مقدار بیش از ۵۰ درصد کاهش یافته و به ۶۱۰۰ تن در روز رسیده است. اما در سال ۹۷ میانگین روزانه بازیافت نخاله‌های ساختمانی کمترین میزان را داشته و تنها ۵۳۷ تن را ثبت کرده است.
پس از آن تا سال ۱۴۰۰ میانگین بازیافت این نوع پسماند رشد کرده و به ۱۳۹۰ تن در روز رسیده است. در دوسال اخیر نیز این روند مجددا کاهش یافته و در سال ۱۴۰۱ این عدد نسبت به سال قبل حدودا ۱۰ درصد کاهش داشته و درنهایت در سال ۱۴۰۲ به ۸۴۵ تن در روز رسیده و در یک سال اخیر بیش از ۳۲ درصد کاهش یافته است.
این روند با روند طی‌شده در بخش ساخت‌وساز شهر تهران سازگاری دارد، به‌طوری‌که در سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۲ درحالی مجوز سالانه ساخت‌وساز جدید (دریافت پروانه) بین ۱۸۰ تا ۲۱۱ هزار واحد بوده که این تعداد در دو سال اخیر به ۴۳ تا ۴۵ هزار واحد رسیده است.
جایگاه تهران در میان بزرگ‌ترین تولیدکنندگان زباله
طبق آخرین داده‌های منتشرشده در مؤسسه آماری statista، چین با بیش از ۱.۴ میلیارد نفر جمعیت (بزرگ‌ترین در جهان) بیشترین سهم از زباله‌های خشک شهری جهان را با حدود ۱۵.۵ درصد به خود اختصاص داده است.
تخمین زده می‌شود این کشور آسیایی بیش از ۲۰۰ میلیون تن زباله خشک در سال تولید کند. از سوی دیگر، ایالات‌متحده تقریباً ۱۲ درصد از زباله خشک جهانی را دارد، درحالی که صاحب کمتر از پنج درصد از جمعیت جهان است.
طی سال ۲۰۲۲ مردم اتریش با تولید ۸۳۵ کیلوگرم زباله شهری، در رتبه اول جهان قرار گرفته‌اند. ایالات‌متحده دومین تولیدکننده بزرگ زباله با لحاظ سرانه زباله تولیدی است و به‌طور متوسط هر آمریکایی بیش از ۸۱۲ کیلوگرم زباله در سال تولید می‌کند.
دانمارک با سرانه ۷۸۶ کیلوگرم، نروژ با ۷۶۸، لوکزامبورگ با ۷۲۱، نیوزیلند با ۷۰۳، سوئیس با ۶۷۷ و ایسلند با ۶۵۹ کیلوگرم در رتبه‌های بعدی قرار دارند. با لحاظ جمع‌آوری ۲ میلیون و ۱۸۰ هزار تن زباله تر و خشک از سطح مناطق ۲۲ گانه شهر تهران، مردم شهر تهران طی سال گذشته به‌طور میانگین به ازای هر شهروند ۲۳۲ کیلوگرم زباله تولید کرده‌اند، عددی که در کاستاریکا ۲۳۲ کیلوگرم، ژاپن ۳۲۶، ترکیه ۳۸۲، انگلستان ۴۳۶، کره‌جنوبی ۴۳۹ و اسپانیا ۴۶۸ کیلوگرم بوده است.
با توجه به اینکه آمار تهران مربوط به پسماندی است که شهرداری تهران از سطح مناطق جمع‌آوری کرده و با مدنظر قرار دادن این موضوع که بخشی از پسماند شهری توسط افراد زباله‌گرد غیرمجاز یا فاقد مجوز جمع‌آوری و از چرخه داده‌های شهرداری تهران خارج می‌شود، به نظر می‌رسد سرانه تولید پسماند شهر تهران باید بیش از این ارقام فعلی (داده‌های رسمی شهرداری) باشد.
همچنین باید در نظر داشت به‌طور کلی زباله‌ها انواع مختلفی دارند، از مواد غذایی و بسته‌بندی گرفته تا لوازم الکترونیکی و مصالح ساختمانی. درحالی‌که زباله‌های پلاستیکی در سال‌های اخیر به دلیل تأثیرات آن بر زندگی دریایی توجه زیادی را به خود جلب کرده‌اند، زباله‌های الکترونیکی (E-waste) سریع‌ترین جریان زباله در سراسر جهانند.
تولید جهانی زباله‌های الکترونیکی در سال ۲۰۱۹ حدود ۵۰ میلیون تن بود و پیش‌بینی می‌شد تنها در یک دهه حدود ۴۰ درصد رشد کند و تا سال ۲۰۳۰ به حدود ۷۵ میلیون تن برسد.
در کشورهای ثروتمندتر، کشورهایی مانند نروژ، انگلستان و سوئیس بیش از ۲۰ کیلوگرم در سال برای هر نفر تولید می‌کنند. درحالی‌که زباله‌های الکترونیکی جریانی با رشد سریعند، مواد غذایی همچنان رایج‌ترین شکل زباله‌اند و تقریباً ۵۰ درصد از تولید زباله تر جهانی را تشکیل می‌دهند.
درمجموع، کیفیت و کمیت زباله تولیدی در کشورها بستگی زیادی به اقتصاد و معیشت خانوار، میزان توان و قدرت خرید خانوارها، آداب و فرهنگ عمومی، شیوه‌های بسته‌بندی مواد غذایی و میوه و همچنین میزان تخصیص یارانه‌های دولتی به اقلام مصرفی خانوار دارد.
کاهش ۲۸ درصدی تولید پسماند در ۱۰ سال اخیر
اینکه گفته شد بخشی از پسماند تولیدی تهران در مبدأ غیب می‌شود، به نظر می‌رسد ادعای عجیبی نباشد؛ چراکه در سال گذشته شهردار تهران می‌گوید روزانه ۷۰۰۰ تن زباله در شهر تهران جمع‌آوری می‌شود و از این میزان ۵۰۰۰ تن به مرکز پردازش اطراف پایتخت انتقال داده می‌شود.
نگاهی به آمارها نیز نشان می‌دهد در سال گذشته حجم پسماند روزانه جمع‌آوری‌شده توسط شهرداری تهران نزدیک به ۵۵۰۰ تن بوده که این میزان گرچه نسبت به سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ افزایش داشته، اما از میزان پسماند تولیدی در سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۵ که حدود ۷.۲ تا ۷.۵ میلیون تن بوده، ۲۸ درصد کمتر است.
کاهش ۲۸ درصدی پسماند تولیدی در تهران می‌تواند دلایل متعددی داشته باشد. برخی از پیمانکاران جمع‌آوری زباله مدعی‌اند حدود ۳۰ درصد از پسماند خشکی را که آنها پولش به شهرداری داده‌اند، افراد غیرمجاز جمع‌آوری کرده و توسط آنها غیب می‌شود.
به نظر می‌رسد در کنار افزایش زباله‌گردی‌های غیرمجاز، باید سهمی هم برای افزایش تورم، افزایش مشکلات معیشتی و کاهش قدرت خرید خانوارها قائل شد که با کاهش مصرف خانوار، افزایش صرفه‌جویی، بهبود شیوه‌های نگهداری از مواد غذایی و اقلام تر سعی دارند هزینه‌های خود را مدیریت کنند.
