یکی از فرازهای افتخار آمیز تاریخ دیپلماسی ایران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، اعلام قطع روابط دیپلماتیک با رژیم بدنام آپارتاید آفریقای جنوبی است.
در آذر ۱۳۵۷ وقتی که امام خمینی در نوفل لوشاتوی در تبعید به سر می‌برد و رسما حکومت پهلوی سر کار بود، رهبر نهضت در پیامی هوشمندانه مسیر دیپلماسی انقلاب را روشن کرد و حتی اولین فرمان دیپلماتیک خود را صادر کرد:حکم این بود: «ما حاضر نیستیم به کشور نژادپرست و جنایتکار و دشمنان بشریت و انسانیت نفت بفروشیم». خطاب این صحبت امام به آفریقای جنوبی بود.
بلافاصله پس از پیروزی انقلاب تنها ۲۰ روز کافی بود که روابط فی مابین دو کشور به طور کامل قطع شوند. درواقع از همان ابتدای انقلاب دو استثناء در روابط ایران با جهان تعریف شد؛ یکی آفریقای جنوبی و دیگری اسرائیل. یک ماه بعد، در دی ماه پنجاه و هفت، امام خمینی شورای پنج نفره‌ای را برای اداره امور سفارت ایران در امریکا معرفی کرد که به نوعی دومین فرمان سیاست خارجی رهبر نهضت محسوب می شد.
تاریخچه روابط ایران و آفریقای جنوبی
این درحالی است که روابط ایران با آفریقای جنوبی پیش از انقلاب یک رابطه عادی نبود؛ در شرایطی که رژیم آپارتاید مورد تحریم بین‌المللی سازمان ملل و اپک واقع گشته و به نوعی انزوا دچار شده بود و تمام کشورها نیز از صادرات نفت به این کشور ممانعت می‌کردند، حکومت پهلوی رابطه بسیار خوب و نزدیکی با آفریقا داشت و صادرات گسترده‌ی نفتی به این کشور انجام می‌شد؛ به جز ایران تنها برونئی بود که روابط تجاری خود با آفریقا را حفظ کرده بود. ایران در ازای صادرات نفت از استیل و سیمان گرفته تا محصولات کشاورزی متنوعی نظیر ذرت و شکر، از آفریقای چنوبی دریافت می‌کرد.
این تعاملات تا جایی ادامه یافت که در سال ۴۹ آفریقای جنوبی موفق شد سرکنسولگری خود را در تهران افتتاح کند پس از مدت کوتاهی ایران نیز سرکنسولگری خود را در این کشور افتتاح کرد.
با علم به پیشینه تاریخی این روابط است که می‌توان متوجه شد تحریم نفتی ایران پس از انقلاب چه تبعاتی برای آفریقا داشته و چه ضربه اقتصادی بزرگی به حساب می‌آمد.
اما تحریم نفتی تنها کنش امام و جمهوری اسلامی به حساب نمی‌آمد؛ در ابتدا سال ۵۸ در مصوبه‌ای از سوی دولت هرگونه واردات و صادرات از/به این کشور غیرمجاز اعلام شد و در ادامه احتمال هرگونه ارتباط و مراوده با این کشور را تا پیش از پایان یافتن تبعیض نژادی در آفریقا ناممکن دانسته بودند.
نکته مهم “اخلاقی” و انسانی بودن این تصمیم بود، سی سال قبل از فروپاشی نظام آپارتاید و پیش از آنکه بقیه کشورها به این ضرورت برسند که معامله و ارتباط با یک رژیم بدنام آپارتاید خلاف شئوونات انسانی است، ولو اینکه منافع اقتصادی هم داشته باشد.
امام خمینی نیز در بیانات خود به کرات سیاست‌های این کشور را نقد کرده و آزادگان جهان را به مبارزه علیه آنها دعوت می‌کرد. ایران در تحریم‌ها و اجلاس‌های بین‌المللی علیه رژیم آپارتاید حضور و مشارکت فعالی داشت و در عوض این اقدامات با گروه‌های مبارز و آزادی‌بخش مانند کنگره ملی آفریقا و کنگره پان آفریقا ارتباطاتی برقرار کرد و آنها را مورد حمایت خود قرار داد تا جایی که سال ۶۹ مک وتو رهبر کنگره پان آفریقا و نلسون ماندلا رهبر کنگره ملی آفریقا به تهران سفر کردند که نقطه عطفی به حساب می‌آمد.
در چنین شرایطی جمهوری اسلامی کنسولگری آفریقا در تهران را تعطیل و به جای آن، دفتر نهضت استقلال‌طلب نامیبیا یا همان جنبش آزادی بخش سواپو در تهران افتتاح شد. از سوی دیگر سوئیس به عنوان حافظ منافع دو کشور تعیین شده و سرکنسولگری ایران در آفریقا به دفتر حفاظت منافع تغییر کاربری داد.
قطع ارتباط جمهوری اسلامی با آفریقای جنوبی تا زمان فروپاشی و تغییر نظام سیاسی این کشور ادامه یافت و در سال ۷۲ با درخواست ماندلا و کنگره، تحریم‌ها علیه آفریقا پایان یافت و سال ۷۳ پس از برگزاری انتخابات این کشور، روابط سیاسی ایران و آفریقا از سر گرفته شد که تاکنون ادامه یافته است.
اخیرا نیز امیر دریادار ایرانی، فرمانده نیروی دریایی ارتش، اعلام کرد در کنار چین و روسیه، از آفریقای جنوبی و برزیل نیز برای شرکت در رزمایش آیونز پیش‌رو دعوت شده است. چنین دعوتی نشان‌دهنده جایگاه این کشورها برای ایران است.
چرا آفریقا مهم است؟
از دیگر مواردی که در این مدت رخ داده است دستور ترامپ برای قطع کمک به آفریقای جنوبی بود که یکی از دلایل آن را ارتباط با ایران خوانده بود و این کشور را به تقویت روابط نظامی و هسته‌ای با ایران متهم کرده بود.
روابط ایران با آفریقای جنوبی از چند منظر حائز اهمیت است؛ نیاز آفریقا به خرید نفت از ایران و همچنین تمایل شرکت‌های این کشور به سرمایه‌گذاری در ایران از دلایل اقتصادی اهمیت روابط بین دو کشو به شمار می‌آیند. تعداد میلیونی مسلمانان این کشور و دیدگاه‌های مشترک سیاسی نظیر مسئله فلسطین نیز از دیگر دلایل مهم محسوب می‌شوند، امروز آفریقای جنوبی به دلیل چشیدن طعم سالها نظام آپارتاید، یکی از حامیان فلسطین در مجامع بین المللی است.
رژیم آپارتاید اسرائیل هم بی گمان هم سرنوشت رژیم سابق آفریقای جنوبی خواهد بود، شباهت های این دو اتفاقی نیست.
