چندماه پیش ویدیویی در اینستاگرام از دختر ۱۱سالهای که به‌تازگی ازدواج کرده بود، دست به‌دست می‌شد. تعداد دنبال‌کنندگان او افزایش پیدا کرد و به نظر می‌رسید این کار ترفندی برای جذب مخاطب باشد اما انتقاد برخی از جامعه‌شناسان و فعالان حوزه زنان و کودکان را به همراه داشت. آن‌ها معتقدند این افرادبه بلوغ اجتماعی لازم نرسیده‌اند.
ایران جزو معدود کشورهایی است که پایین‌ترین سن ازدواج قانونی یعنی ۱۳ سال را دارد. این مسأله سبب شده تا دختران کم‌سن، اغلب با خواست ولی، تن به ازدواج بدهند و آسیب‌هایی پس از آن متحمل شوند.
فاطمه موسوی ویایه، جامعه‌شناس و پژوهشگر حوزه مطالعات زنان و خانواده در تعریف کودک همسری می‌گوید: بنابر تعریف کنوانسیون حقوق کودک، منظور از ازدواج کودکان، ازدواج زیر ۱۸ سال است اما در قوانین ایران، کودک به فرد نابالغ گفته می‌شود و سن قانونی ازدواج دختران، ۱۳ سال است. ازدواج در سن پایین‌تر نیز با رضایت ولی و حکم دادگاه ممکن است. در موارد ازدواج سن پایین، قوانین کیفری در مورد مجازات پدر اجرا نمی‌شود.
او می‌افزاید: معمولا به نحوی از ازدواج نوجوانان سخن می‌گویند که انگار ازدواج‌ها از روی علاقه دختران نوجوان به پسران جوان سه چهار سال بزرگتر صورت می‌گیرد. براساس تحقیقات منتشرشده، بیش از ۹۰ درصد این نوع ازدواج‌ها، اجباری و از پیش تعیین‌شده است. پدر دختر، شوهر او را انتخاب می‌کند و پس از توافق با مرد و والدینش، دختر نوجوان خود را برسر سفره عقد می‌نشاند. در اکثر موارد، میانگین فاصله سنی بین دختر نوجوان و شوهرش بیش از ده سال است. آیا واقعا باید در مورد غیراخلاقی بودن ازدواج اجباری و تحمیل همسر به یک نوجوان برای ادامه ۵۰ سال عمر پیش رویش، استدلال کرد؟
یک بام و دو هوای قانون
فاطمه موسوی ویایه با اشاره به قانون کودک‌همسری می‌گوید: سن رشد و امکان تصرف در مال، طبق قوانین کشور، ۱۸ سال تمام است. دختران و پسران در این سن است که می‌توانند صلاحیت راندن اتومبیل پیدا کرده و برای گواهینامه، آزمون بدهند. چگونه می‌توان پذیرفت دختری ۱۵ساله که حق ندارد حساب بانکی افتتاح کند، دارایی‌های خود را بفروشد، رییس‌جمهور یا نماینده مجلس را انتخاب کند، صلاحیت، بلوغ عقلی و عاطفی برای انتخاب همسر مادام‌العمر خود را دارد؟ چگونه فرد زیر ۱۸ سال که به سن رشد و اقامه دعوی در دادگاه و ارائه درخواست طلاق نرسیده، صلاحیت امضای اوراق ازدواج را دارد؟ چگونه می‌توان به رضایت از زندگی و دوام این ازدواج، اطمینان داشت؟
این پژوهشگر درباره مسائل اقتصادی و فرهنگی منجر به کودک همسری می‌افزاید: وقتی شرایط اقتصادی سخت، فقر گسترده‌تر و تورم، افسارگسیخته می‌شود شاهد موجی از رواج کودک همسری خواهیم بود. چون برخی از خانواده‌ها که می‌خواهند به اصطلاح نان‌خور کمتری داشته باشند، دخترشان را به خانه‌بخت میفرستند و از کنار این ازدواج، به اسم مهریه و شیربها پولی هم به‌دست می‌آورند. پس فقر اقتصادی مهم است اما تنها علت نیست، چون فقر فرهنگی به همان اندازه مهم است.
نگرانی خانواده‌ها از تابوهای فرهنگی مانند بکارت هم مطرح است. دختران نوجوان ممکن است دچار کنجکاوی جنسی و درگیر تعامل با پسران جوان شوند، بنابراین خانواده‌ها سعی می‌کنند دختر نوجوانشان را در همان ۱۵.۱۴ سالگی شوهر بدهند تا فرصتی برای کنشگری جنسی و بی‌آبرویی پیش نیاید!
البته در برخی موارد، خود دختران هم اگر این ازدواج، مانع ترک تحصیلشان نشود در مقابل آن مقاومتی ندارند. پیامدهای ازدواج در سن پایین در بلندمدت آشکار می‌شود. گذشته از آسیب‌های جسمی و روانی به فرد، ازدواج در سن پایین با ترک تحصیل همبسته است. تحصیلات اندک با نداشتن مهارت و مشاغل سطح پایین و کم‌درآمد همراه است. در ازدواج کودکان، یک چرخه باطل وجود دارد: ازدواج در سن پایین، تحصیلات کم، باروری بالا، فقر.
ایران، رکورددار سن پایین ازدواج دختران
این جامعه‌شناس باتوجه به سن ازدواج در ایران می‌گوید: ایران، یمن و چند کشور آفریقایی، پایین‌ترین سن قانونی ازدواج در جهان را دارند. این روزها سیاستگذاران از افزایش جمعیت حمایت می‌کنند و کودک‌همسری را به دلیل نرخ بالاتر فرزندآوری مقبول می‌دانند اما افزایش جمعیت، نیازمند کودک‌همسری نیست.
بهترین دوره برای فرزندآوری در یک زن بین ۲۰ تا ۳۵ سالگی است و اگر فاصله سن هر فرزند را سه سال در نظر بگیریم طی این سال‌ها هر زن می‌تواند چهار یا پنج بچه به دنیا بیاورد که برای افزایش جمعیت کاملاً کافی است. نگرشی که زنان را وسیله‌ای برای زاییدن می‌بیند، حواسش نیست ازدواج مستلزم فاکتورهایی بیش از بلوغ جنسی است. خانواده سالم و مناسب فرزندپروری، نیازمند بلوغ عاطفی، فکری و تفاهم میان زن و شوهر است. این که ما اصرار داشته باشیم دختران زیر ۲۰ سال ازدواج کنند، بدون توجه به نرخ بالای طلاق خشونت خانگی در این خانواده‌ها و خطرات جسمانی برای مادر و نوزاد (زایمان زودرس، نوزاد کم‌وزن، احتمال بالاتر مرگ نوزاد) چه سودی دارد؟
موسوی ویایه می‌افزاید: در موج چهارم پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان (۱۴۰۲) از حدود ۱۶ هزار پاسخگو پرسیده شد «به نظر شما مناسب‌ترین سن ازدواج برای دختران چه سنی است»؟ ۴۵.۵ درصد پاسخگویان معتقد بودند که ۲۱ تا ۲۵ سال، سن مناسب ازدواج برای دختر محسوب می‌شود. ۳۹ درصد پاسخگویان معتقد بودند که سن ۱۶ تا ۲۰ سال مناسب است. تنها ۳.۲ درصد سن ۹ تا ۱۵ سال را مناسب می‌دانستند. البته افراد بی‌سواد، بالای ۵۰ سال و روستانشین، بیشتر با ازدواج دختران زیر ۱۵سال موافقند اما این موافقت در بین ویژگی‌های جمعیتی، زیر ۱۰ درصد باقی می‌ماند. حتی در سیستان و بلوچستان، موافقان کودک‌همسری به ۹درصد نمی‌رسند.
عدم انتشار آمارهای کودک‌همسری
آمارها در این زمینه به روز نیست و گویی آمار سن ازدواج دختران هم به اسناد طبقه‌بندی‌شده بدل شده است. ظاهرا بعد از چاپ یادداشت عباس عبدی در شهریور ۱۴۰۳ در روزنامه اعتماد، تصمیم گرفته شد که دیگر آماری از کودک‌همسری منتشر نکنند.
مسئولان سازمان ثبت احوال در پاسخ به پیگیری‌های این روزنامه اعلام کردند: «به ما گفته‌اند چون فلان روزنامه، آمار را چاپ کرده و بحث کودک‌همسری رواج یافته، دستور آمده دیگر آمار را منتشر نکنیم.»
آن‌ها حتی در پاسخ به پرسش خبرنگار این روزنامه مبنی بر این که آیا دستور نیامده جلوی فاجعه بارداری دختران زیر ۱۴ سال گرفته شود، گفتند: «فقط دستور آمده آمارش منتشر نشود.»
طبق گزارش‌هایی که رسانه‌ها طی سالهای اخیر به نقل از معاونت رئیس‌جمهوری در امور زنان و خانواده منتشر کردند، خراسان رضوی، آذربایجان‌شرقی و سیستان و بلوچستان، بیشترین آمار کودک‌همسری را دارند و کمترین تعداد ازدواج کودکان زیر ۱۸ سال به دو استان ایلام و سمنان اختصاص دارد.
موسوی ویایه با انتقاد از بی‌توجهی مسئولان به پایین بودن سن ازدواج تأکید می‌کند: قانون‌گذاران منتظر چه مقدار آگاهی و فرهنگ‌سازی هستند تا سن قانونی ازدواج دختران را به ۱۶ سال برسانند؟ چگونه می‌توان برای پدران بی‌سواد روستایی، استدلال آورد که ازدواج دخترکان ۱۳ساله نادرست است، وقتی علمای حوزه علمیه، قضات و کارکنان دولت، ازدواج دختران بالای ۹سال را بی‌اشکال می‌دانند؟ افزایش سن قانونی ازدواج به ۱۶ سالگی و جرم‌انگاری تخلف از آن با ابطال ازدواج و مجازات شوهر، همچنان مهمترین و مؤثرترین اقدام است. در اولین حرکت می‌توان حداقل مشوق‌های اقتصادی چون تخصیص وام ازدواج به آن‌ها را ملغی کرد.
خانه و خانواده در فرهنگ ما همیشه مقدس و امن شمرده می‌شود، در مقابل چنین نگاهی، شدیدترین خشونت‌ها در ساحت خانه و خانواده اتفاق می‌افتد. کم‌کاری مسئولان و خلاءهای قانونی، دست متهمان و مجرمانِ آشنا را برای خشونت‌ورزی بیشتر باز می‌گذارد.
