تردید اصلاحات در ائتلاف با پزشکیان/ خاتمی اشتباه بزرگ خود در زمان روحانی را تکرار می کند؟

حسین آصف- اگرچه گروهی از اعضاء و احزاب جبهه اصلاحات از مسعود پزشکیان اعلام حمایت کرده اند اما هنوز بدنه اصلاحات تصمیم قاطعی در مورد آینده انتخابات نگرفته است.

سید محمد خاتمی، به عنوان رهبر معنوی اصلاحات، هنوز اعلام نکرده که در انتخابات ریاست جمهوری 8 تیر شرکت خواهد کرد یا نه؛ هرچند خبری به نقل او منتشر شده که حکایت از رای وی به پزشکیان دارد. برخی دیگر از اصلاح طلبان مهم نیز در مورد انتخابات آتی اعلام موضع نکرده اند.

به نظر می رسد هنوز در میان بدنه اصلاح طلبان و بزرگان این جبهه نوعی تردید وجود دارد. آنها نمی خواهند در قمار آخرشان شکست بخورند. این اتفاقی است که در سال 1400 برای آنها رخ داد. نامزدهای اصلاح طلبان در انتخابات ریاست جمهوری و انتخابات شورای شهر تهران شکست سختی خوردند و جبهه اصلاحات ضربه سختی خورد. اصلاح طلبان نمی خواهند تاریخ تکرار شود. آنها می دانند اگر در انتخابات 1403 با تمام قوا وارد میدان شوند و نامزدشان شکست بخورد، احتمالا کارشان به پایان رسیده و برای مدت طولانی یا شاید همیشه از سطح اول سیاست ورزی خارج شوند. به همین دلیل، با احتیاط عجیبی فعالیت های مسعود پزشکیان را رصد می کنند و تصمیم قطعی را به بعد از مناظره های انتخاباتی منوط کرده اند.

اقتدار کاریزماتیک و سیاست انفعالی اصلاح طلبان

روندی که اصلاح طلبان پیش گرفته اند نشان از ضعف ساختاری و سیستماتیک آنها دارد. البته این مساله به اصلاح طلبان اختصاص ندارد و در همه احزاب سیاسی ایران، چه قبل و چه بعد از انقلاب، دیده می شود. برای فهم این ضعف ساختاری باید به تئوری «ماکس وبر»، جامعه شناس مشهور در رابطه با «اقتدار» سیاسی اشاره داشته باشیم.

ماکس وبر معتقد است هر نظام، دولت یا رهبر سیاسی به سه نحو می تواند مردم را به تبعیت از خود واداشته و اقتدار خود را در جامعه تثبیت کند. این سه نوع اقتدار بدین قرار هستند:

الف. اقتدار کاریزماتیک 

ب. اقتدار سنتی 

ج. اقتدار قانونی

اقتدار سنتی اقتداری است که بر اساس «سنت» یا عرف اعمال شود. برای مثال، تبعیت کشاورزان از کدخدا یا ارباب در جامعه فئودالی یا تبعیت اعضاء یک عشیره از شیخ خود در جامعه عشیره ای – قبیله ای از نمونه های اقتدار سنتی هستند.

اقتدار کاریزماتیک اقتداری است که بر اساس کیش شخصیتی یا نفوذ رهبر یک جریان بر اعضاء آن جریان اعمال شود. برای مثال، اقتدار لنین بر کمونیست ها یا نفوذ شاه اسماعیل بر قزلباش ها از سنخ اقتدار کاریزماتیک است. اما اقتدار قانونی که در عصر مدرن بیشتر دیده می شود، از طریق «قانون» و به خصوص از طریق احزاب اعمال می شود. برای مثال، زمانی که پارلمان بر اساس قدرت احزاب، فردی را به عنوان نخست وزیر انتخاب می کند، در حال اعمال اقتدار قانونی بر یک جامعه است.

تفاوت اقتدار قانونی و کاریزماتیک به خوبی در جامعه ایران و احزابش خود را نشان می دهد. در بیشتر جریانات سیاسی مهم، این افراد کاریزماتیک بوده اند که دست بالا را داشته و حزب یا احزابی را وادار کرده اند که از آنها تبعیت کنند. کمتر حزبی بوده که از طریق لابی سیاسی، فردی را به درجات بالا رسانده و به نحو قانونی آن را به قدرت رسانده باشد.

برای مثال، با وجود اینکه حزب توده در دهه 20 قدرت زیادی داشت اما هرگز نتوانست افراد شاخصی را وارد سطح اول سیاست کند و گاه چنان در تگنا قرار می گرفت که برای ورود به سطح اول قدرت، مجبور بود به افراد غیر توده ای اما کاریزماتیک مانند احمد قوام و محمد مصدق نزدیک شود و حول آنها سیاست ورزی کنند.

این مساله در مورد اصلاح طلبان نیز صادق است. اصلاح طلبان در بیشتر انتخابات های ریاست جمهوری مانند یک شکارچی در کمین نشسته و بعد از ظهور یک فرد کاریزماتیک به او نزدیک شده و سعی کرده اند قدرت را شکار کنند. این مساله حتی در انتخابات 1376 هم خود را نشان داد.

افزایش کاریزمای سید محمد خاتمی باعث نزدیک شدن اصلاح طلبان (یا به عبارت بهتر، خط امامی ها) به او و تشکیل یک جبهه وسیع شد. در انتخابات سال 92 محمد رضا عارف نامزد اصلاح طلبان بود. اگر ساختار «اقتدار قانونی» بر اصلاحات حاکم بود، آنها باید از طریق لابی، عارف را به پیروزی می رساندند اما ظهور یک شخصیت کاریزماتیک به نام حسن روحانی آنها را پشیمان کرد. اصلاح طلبان عارف اصلاح طلب را وادار کردند که به نفع حسن روحانی غیر اصلاح طلب و اعتدالگرا از انتخابات انصراف دهد.

به نظر می رسد در انتخابات 1403 نیز اصلاح طلبان به سیاست اقتدار کاریزماتیک خود روی آورده اند. در انتخابات جاری قدرت جریان و احزاب اصلاح طلب از سال های گذشته کمتر است و به همین دلیل، بیش از هر زمان دیگری به یک کاراکتر کاریزماتیک احتیاج دارند تا از طریق قدرت خود آنها را نجات دهد. به همین دلیل، مانند سال 92 منتظر ظهور کاریزمای مسعود پزشکیان هستند تا بار دیگر بتوانند از طریق سیستم اقتدار کاریزماتیک به قدرت برسند.

حزبی که کیف کش یک فرد می شود!

اما اشکال روش اصلاح طلبان در کسب قدرت چیست؟ بررسی تاریخ اصلاحات در چند سال اخیر به خوبی نقاط ضعف سیاست اصلاح طلبان را نشان می دهد.

آنها در سال 92 بدون معامله با روحانی پشت او درآمدند اما از آنجا که سیستم اقتدار کاریزماتیک را پی گرفته بودند، بعد از پیروزی روحانی، مرعوب و مقهور او شدند. روحانی از اعتبار آنان بهره جست و بعد از پیروزی، آنان را آنطور که توقع داشتند، در قدرت سهیم نکرد. در واقع، اصلاح طلبان همواره به دنبال پیوند قدرت خود به کیش شخصیتی یک فرد کاریزماتیک هستند و به همین دلیل، همواره نگاهی از پایین به بالا دارند و نمی توانند بر فردی که با آن ائتلاف تشکیل داده اند، سلطه سیاسی داشته باشند. به همین دلیل، ائتلافشان خیلی زود از هم می گسلد و فرد پیروز آنها را کنار می گذارد.

در پایان بد نیست به اظهار نظر یکی از صاحب نظران سیاسی در این رابطه اشاره کنیم. مهدی تدینی، فعال سیاسی، مدتی پیش در یادداشتی ضمن انتقاد از مشی سیاسی اصلاح طلبان، چنین نوشت: «متحیرم که اصلاح‌طلبان در حال ارتکاب همان اشتباه دوران روحانی به شکل حادتری ‌اند. اصلاح ‌طلبان در دور دوم روحانی به معنای واقعی کلمه آچمز شده بودند؛ نه راه پس داشتند نه راه پیش؛ نه در بالا گوش شنوایی داشتند و نه در پایین چشمی حاضر به دیدنشان بود و مقصر این وضع هم بیشتر خودشان بودند. آنها بدون هیچ تضمینی چک سفیدی به روحانی داده بودند و حالا هیچ فشاری نمی ‌توانستند به روحانی بیاورند، جز اینکه نظاره‌ گر اقدامات دولت باشند. این بی‌ع ملی اصلاح‌ طلبان بدنه رأی ‌دهنده‎شان را سال به سال عصبانی ‌تر می ‌کرد، اما کاری نمی ‌توانستند بکنند، چون هیچ پیوند ارگانیک و سیستماتیکی میان روحانی و اصلاح‌ طلبان وجود نداشت. بر اساس مصالح موقت انتخاباتی، ائتلافی شفاهی میان افرادی شکل گرفته بود و دیگر هیچ! نتیجه این شده بود که تعدادی از اصلاح‌ طلبان به کرسی ‌های اداری میان ‌رتبه رسیده بودند و اگر هم جامعه غر می ‌زد و مطالبه‌ای داشت می‌گفتند هیس! روحانی هر کاری بتواند می ‌کند.

دوباره همان آرایش پرهزینه و بی‌ فایده در حال تکرار است: هیچ پیوند ارگانیکی میان پزشکیان و اصلاح‌ طلبان وجود ندارد. دوباره چک سفیدی تحویل نامزدی می‌ دهند و فردا آن نامزد هر چرخشی بخواهد می ‌کند و دلیلی هم برای پاسخگویی ندارد. فردای پیروزی در انتخابات، اصلاح‌ طلبان هیچ سازوکاری برای مشارکت در تصمیم ‌ها و اِعمال نظرات خود درون دولت نخواهند داشت، جز اینکه دوباره شماری از اعضای منتسب به اصلاحات اینجا و آنجا مشغول کار شوند و دوباره جامعه لب فرو ببندد تا دولت کارش را بکند. اینکه شما یک اشتباه مهلک را دوبار می ‌کنید تقصیر زور زیاد حکومت نیست، تقصیر ندانم ‌کاری خود شماست.»

پزشکیان در دومین مناظره می‌گوید، درهای ستادهایش بر روی همه باز است. این یعنی تکرار سناریوی “رئیس‌جمهور همه” و عبور از اصلاحات در فردای پیروزی احتمالی.