بزرگترین دریاچه‌ی سیاره به سرعت در حال کوچک شدن است. کارشناسان نگرانند که شاید خزر هرگز به حالت اولیه بازنگردد.
دریاچه خزر شرایط مناسبی ندارد و هر لحظه به سمت کوچک شدن پیش می‌رود به نحوی که شاید در آینده با شرایط ناگواری روبرو باشد.
CNN در گزارشی به قلم لائورا پادیسون به بحران کوچک شدن دریاچه خزر پرداخته و بر لزوم یافتن راه حل برای مقابله با این بحران تاکید کرده است. این گزارش، اما ظاهرا به دنبال طرح صرف حال و روز خزر نیست، بلکه در جا‌هایی انگار درصدد افزودن بر دامنه مشکلاتی است که در مواردی، در روابط بین کشور‌های حاشیه خزر جریان دارد.
در این گزارش آمده است: دریای خزر بزرگترین دریای محصور در خشکی و بزرگترین دریاچه‌ی سیاره است که خط ساحلی آن بیش از ۴۰۰۰ مایل امتداد دارد و بین پنج کشور قزاقستان، ایران، آذربایجان، روسیه و ترکمنستان تقسیم شده است که این کشور‌ها برای ماهیگیری، کشاورزی، گردشگری و آب آشامیدنی، همچنین ذخایر ارزشمند نفت و گاز، به آن وابسته‌اند. دریای خزر همچنین به تنظیم اقلیم این منطقه‌ی خشک کمک می‌کند و باعث بارش و رطوبت در آسیای مرکزی می‌شود. اما این دریا در بحران است.
طبق گزارش پادیسون، سدسازی، برداشت بیش از حد، آلودگی و به‌طور فزاینده‌ای، بحران آب و هوای ناشی از فعالیت‌های انسانی، باعث کوچک شدن دریاچه خزر شده‌اند، به طوری که برخی کارشناسان نگران این موضوع هستند و تصور می‌کنند این دریا به نقطه‌ای غیرقابل بازگشت نزدیک می‌شود.
بنابر این گزارش، در حالی که تغییرات اقلیمی سطح دریا‌های جهانی را افزایش میدهد، برای دریا‌ها و دریاچه‌های محصور در خشکی مانند دریای خزر داستان متفاوتی وجود دارد. این دریا‌ها به تعادل حساسی بین آبی که از رودخانه‌ها و بارش‌ها وارد می‌شود و آبی که از طریق تبخیر خارج می‌شود، وابسته‌اند. این تعادل در حال تغییر است، زیرا جهان گرم‌تر می‌شود و باعث کوچک شدن بسیاری از دریاچه‌ها می‌گردد.
وقتی آرال ناپدید شد
برای پی بردن به عمق فاجعه باید در نظر داشت که دریای آرال که در مرز قزاقستان و ازبکستان واقع شده، زمانی یکی از بزرگترین دریاچه‌های جهان بود، اما امروزه تقریباً ناپدید شده است و به دلیل ترکیبی از فعالیت‌های انسانی و بحران فزاینده‌ی آب و هوا، ویران شده است.
در طول هزاران سال، با تغییر دما‌ها و حالات صفحات یخی دریای خزر بین سطوح بالا و پایین نوسان داشته است، اما در چند دهه‌ی گذشته، این کاهش شتاب بیشتری به خود گرفته است.
نقش فعالیت‌های انسانی نیز در این خصوص بسیار قابل توجه است. چرا که کشور‌ها سد‌ها و مخازن آب می‌سازند. دریای خزر توسط ۱۳۰ رودخانه تغذیه می‌شود، هر چند حدود ۸۰٪ از آب آن تنها از یک رودخانه به نام ولگا تأمین می‌شود که طولانی‌ترین رودخانه‌ی اروپا است و از میان مناطق مرکزی و جنوبی روسیه می‌گذرد.
به گفته‌ی ولی کالجی، کارشناس مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز در دانشگاه تهران، روسیه ۴۰ سد ساخته و ۱۸ سد دیگر در حال ساخت دارد که موجب کاهش جریان آبی می‌شود که به دریای خزر وارد می‌شود.
با این حال تغییرات اقلیمی نیز نقش فزاینده‌ای ایفا می‌کند و موجب افزایش میزان تبخیر و تشدید بارش‌های نامنظم می‌شود.
به گفته‌ی ماتیاس پرانگه، مدل‌ساز سیستم‌های زمین در دانشگاه برمن در آلمان، سطح آب دریای خزر از اواسط دهه ۱۹۹۰ در حال کاهش بوده است، اما از سال ۲۰۰۵ سرعت آن افزایش یافته و تقریباً ۵ فوت افت کرده است.
وی همچنین به CNN گفته است با گرم‌تر شدن جهان، سطح آب «به طور چشمگیری کاهش خواهد یافت». تحقیقات او پیش‌بینی می‌کند که تا پایان قرن، سطح آب بین ۸ تا ۱۸ متر (۲۶ تا ۵۹ فوت) کاهش خواهد یافت، بسته به اینکه جهان چقدر سریع به کاهش آلودگی ناشی از سوخت‌های فسیلی اقدام کند.
شروع از قزاقستان
در مطالعه‌ای به گفته‌ی جوی سینگارایر، استاد اقلیم‌شناسی در دانشگاه ریدینگ بر این موضوع اشاره شده که ممکن است تا سال ۲۱۰۰ سطح آب تا ۳۰ متر (۹۸ فوت) کاهش یابد. حتی در سناریو‌های خوشبینانه‌تر گرمایش جهانی، بخش کم‌عمق‌تر و شمالی دریای خزر، که عمدتاً در اطراف قزاقستان واقع شده، به طور کامل ناپدید خواهد شد.
ولی کالجی نیز از دانشگاه تهران در این خصوص می‌گوید: برای کشور‌های حاشیه دریای خزر، این یک بحران است. چرا که زمین‌های ماهیگیری کاهش خواهد یافت، صنعت گردشگری با افت محسوسی روبه رو می‌شود و صنعت حمل و نقل نیز آسیب خواهد دید، زیرا کشتی‌ها در شهر‌های بندری کم‌عمق مانند آکتائو با مشکل مواجه خواهند شد.
به گفته سینگارایر این بحران عواقب ژئوپلیتیکی نیز در پی خواهد داشت به گونه‌ای که پنج کشوری که برای منابع رو به کاهش رقابت می‌کنند ممکن است وارد «مسابقه‌ای برای استخراج بیشتر آب» شوند. این وضعیت همچنین می‌تواند به درگیری‌های جدیدی بر سر ذخایر نفت و گاز منجر شود و تغییرات سواحل کشور‌ها را به سمت ادعا‌های جدید سوق دهد.
با توجه به این شرایط وضعیت برای حیات‌وحش منحصر به فرد دریای خزر در حال حاضر فاجعه‌بار می‌باشد این دریا محل زندگی صد‌ها گونه جانوری است در معرض انقراض قرار دارد.
این دریا حداقل ۲ میلیون سال است که محصور در خشکی بوده این امر «ظهور موجودات عجیب و شگفت آور در این منطقه شده است”. اما کاهش سطح آب باعث کاهش سطح اکسیژن در اعماق آن می‌شود، که ممکن است بازماندگان از میلیون‌ها سال تکامل را نابود کند».
راه حل آسان وجود ندارد
راه‌حل‌های آسانی برای این بحران وجود ندارد. دریای خزر در منطقه‌ای واقع شده که با بی‌ثباتی سیاسی زیادی مواجه است و بین پنج کشور تقسیم شده است که هر یک کاهش سطح آب را به شیوه‌های مختلفی تجربه خواهند کرد.
کالجی در خصوص بحران دریای خزر و نقش کشور‌ها در این خصوص اظهار داشت:هیچ کشوری مقصر نیست، اما اگر آنها نتوانند اقدام مشترکی انجام دهند، ممکن است فاجعه‌ای مشابه فاجعه دریای آرال تکرار شود
وی همچنین افزود: «هیچ تضمینی وجود ندارد که دریای خزر به یک چرخه طبیعی و نرمال بازگردد.»
ماه آینده، رهبران جهانی در شهر باکو در آذربایجان برای COP ۲۹، اجلاس سالانه‌ی تغییرات اقلیمی سازمان ملل گرد هم خواهند آمد، جایی که آنها اقدام‌های اقلیمی را در سایه‌ی سکو‌های نفتی که در این بخش از دریای خزر پراکنده شده‌اند، مورد بحث قرار خواهند داد.
در ماه اوت، رئیس‌جمهور کشور آذربایجان الهام علی‌اف، گفته بود که کاهش آب و کوچک شدن دریای خزر امری «فاجعه‌آمیز» می‌باشد و در حال تبدیل شدن به یک فاجعه و بحران زیست‌محیطی می‌باشد، اما در عین حال این کشور قصد دارد تولید سوخت‌های فسیلی خود را که به این بحران دامن می‌زنند، افزایش دهد.
حال باید دید با وجود تنش‌های فراوان در منطقه و رقابت کشور‌ها برای به دست آوردن سهم بیشتری از دریای خزر، سرنوشت این دریاچه به کجا خواهد انجامید.
