در ساعت ۵ و ۲۶ دقیقه زمینلرزه قوی و بسیار ویرانگر در شهر تاریخی بم استان کرمان با بزرگای گشتاوری ۶.۵ به‌وقوع پیوست. بررسی محققان حاکی از آن است که رخداد زمینلرزه ۵ دی ۱۳۸۲ بم ناشی از حرکت گسل “بم” بوده، در حالی که بررسی لرزه‌خیزی تاریخی بم نشان می‌دهد که هیچ زمینلرزه تاریخی در محدوده این شهر تا آن زمان گزارش نشده بود، شاهد این ادعا ارگ بم است که تا قبل از رخداد زلزله ۵ دی ۱۳۸۲، با بیش از ۲۰۰۰ سال قدمت تاریخی سالم باقی مانده بود.
از این رو متخصصان حوزه زلزله‌شناسی معتقدند که این منطقه با یک نبود لرزه‌ای روبه رو بوده است و این نبود لرزه‌ای با رخداد زلزله مخرب ۵ دی ماه آن سال در راستای گسل بم به پایان رسید.
دکتر مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در گفت‌وگو با ایسنا، در این باره گفت: زلزله ۵ دی‌ماه ۱۳۸۲ با تلفات رسمی ۲۶ هزار و ۲۷۱ نفر و حدود ۳۰۰۰ نفر تلفات افراد بدون شناسنامه و مهاجران غیرقانونی، از نظر تعداد کشته نسبت تلفات به جمعیت تحت تاثیر زلزله، در تاریخ ایران رکورد دار است! ما در یک زلزله با بزرگای ۶.۵، حدود یک سوم از جمعیت حدود ۱۱۰ هزار نفری شهر بم را از دست دادیم!
وی اضافه کرد: سوانح طبیعی ایران طی سده گذشته حدود یکصد هزار نفر (سالی حدود ١٠٠٠ کشته به طور متوسط) برجای گذاشته‌اند که حدود ۹۰ درصد آنها در زمینلرزه‌ها جان باخته‌اند. خسارت مالی سوانح طبیعی در سال حدود ۳ میلیارد دلار است که حدود ۱.۵ میلیارد دلار از آن به خسارت‌های مستقیم از خشکسالی مربوط است. آسیب مستقیم اقتصادی ایران برای بازه ۳۲ ساله ۲۰۲۲ -۱۹۹۰ حدود ۳۰ میلیارد دلار برآورد شده است. این موضوع نشان می‌دهد که در دهه‌های اخیر با معرضیت بیشتر، میزان آسیب‌پذیری ما نیز افزایش یافته و خسارات سالانه ما در۳۰ ساله اخیر در حدود سه برابر خسارات سالانه ما در ۷ دهه ماقبل آن شده است. با توجه به اینکه در آینده بدون شک بیشترین جمعیت ایران، شهرنشین خواهند بود، چگونگی توسعه شهرها در آینده ایران بسیار مهم و حساس است.
زارع با تاکید بر اینکه روندی که اکنون در کشور ما دنبال می‌شود، با توجه به افزایش معرضیت جمعیت به مخاطرات طبیعی، به دلایل مختلف به افزایش ریسک در مقابل سوانح طبیعی می‌انجامد، خاطر نشان کرد: تحولات جمعیتی در ایران نمایانگر افزایش هر چه بیشتر جمعیت شهرنشین و تمرکز جمعیت در شهرهای بزرگتر (برخوردارتر) است. بر پایه آمار بانک جهانی، دگردیسی جمعیت در ایران از سال ۱۳۶۹ تا ۱۳۹۴ نشان می‌دهد که تمرکز جمعیت در شهرهای با جمعیت بیش از یک میلیون نفر از ۱۲ و نیم میلیون در سال ۱۳۶۹ به حدود ۲۱ و نیم میلیون در سال ۱۳۹۵ رسیده است. این در حالی است که نرخ افزایش این جمعیت در طی یک “دهه” (در دهه اول طی سال‌های ۱۳۶۹ تا ۱۳۷۹) در شهرهای بزرگ کلا حدود ۳ درصد بوده و این میزان با رشد جمعیت شهرهای بزرگ به صورت “سالانه” در طی سال‌های ۱۳۸۹ لغایت ۱۳۹۵ برابری می‌کند! این موضوع نشان می‌دهد که آهنگ رشد جمعیت شهرهای بزرگ به ویژه در ۶ سال اخیر شتاب خاصی گرفته است.
این محقق حوزه زلزله تاکید کرد: آنچه به صورت بلند مرتبه‌سازی در کشور (و از همه جا سریع‌تر و مهمتر در تهران) دنبال می‌شود، بدون لحاظ کردن فضای دسترسی و امکان تردد، موجب تمرکز ساختمان‌ها در مناطق شهری و به تدریج کندتر کردن امکان دسترسی به این نواحی می‌شود.
توسعه شهری در حریم خطرناک گسل‌های شهری
استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله شناسی، افزود: در شهرهای کنونی ایران که بسیاری در پای دامنه‌ها و به ناچار در کنار و یا بر روی پهنه گسل‌های فعال قرار گرفته‌اند، با توسعه شهرسازی در حریم خطرناک گسل‌های فعال مواجهیم، مانند آنچه به ویژه در ۳۳ سال اخیر در شمال تهران و تبریز رخ داده است.
زارع خاطر نشان کرد: بیشتر شهرهای بزرگ و با جمعیت بیش از یک میلیون نفر ایران بر روی مخروط افکنه‌های بزرگی قرار گرفته‌اند که در مرز گسله بین کوه و دشت احداث شده‌اند و تاکنون اطلاع علمی و دقیق از ضخامت آبرفت‌ها از بیشتر این محدوده‌های شهری در دسترس نیست.
استقرار یک سوم ساختمان‌های بلندمرتبه پایتخت بر روی پهنه گسلی
زارع یادآور شد: در تهران حدود ۱۰۰۰ ساختمان بلندمرتبه وجود دارد که حدود ۴۸۰ ساختمان بلندمرتبه در سال‌های ۱۳۹۶-۱۳۸۴ احداث شده است. بر اساس اعلام وزارت راه و شهرسازی ۲۵ درصد از ۹۷۹ ساختمان در مناطق با بافت عمدتا فرسوده مانند مناطق ۱۱، ۱۲، ۱۷، ۱۸ و ۱۹ شهرداری تهران هستند، یعنی همان جایی که ساختمان پلاسکو در آن وجود داشت.
وی گفت: با ملاحظات پیشگیرانه می‌توان بین ۵ تا ۱۰ برابر از میزان خسارت‌های جانی و مالی یادشده در سوانح طبیعی و انسانی کاست. ضمن اینکه موارد یاد شده در فوق تنها سوانح آسیب زننده به کشور ما نیستند. اگر بر اساس برنامه‌ریزی علمی و اجرای این برنامه‌ها عمل نکنیم، میزان خسارت‌ها با افزایش جمعیت و افزایش تعداد خودروها به تدریج افزایش می‌یابد. واقعیت را نه می‌توان فراموش کرد و نه می‌توان با انعکاس آنها از سر ستیز درآمد، باید با واقعیت‌ها با روش علمی مواجه شویم و به تدریج از ریسک ناشی از سوانح در کشور بکاهیم.
