اولین سفیر زن ایران چه‌کسی بود؟ / زن سیاستمداری که با آیت‌الله بروجردی رایزنی کرد

 او در سال 1296 شمسی در تهران به دنیا آمد و فرزند محمدعلی میرزا شکوه­الدوله، وزیر سابق پست و تلگراف و تلفن، و اخترالملوک هدایت، خواهر صادق هدایت بود. خانواده او از رجال مشهور و تأثیرگذار زمان خود بودند و مهرانگیز نیز با تحصیلاتی که در مدارس زرتشتیان و آمریکایی‌ها کسب کرد، به ادامه تحصیل در آلمان پرداخت.

دولتشاهی در سال 1318 با مهندس انصاری، رئیس سابق بنگاه مستقل برق، ازدواج کرد و در سال 1320 به آلمان سفر کرد. او در این کشور به تحصیل در دانشکده علوم هایدنبرگ پرداخت و موفق به دریافت مدرک دکترای فلسفه و علوم اجتماعی شد. پس از بازگشت به ایران، او به عنوان کارشناس در بنگاه عمران و اصلاحات اجتماعی مشغول به کار شد و به ریاست اداره آموزش اجتماعی این بنگاه رسید.

مهرانگیز دولتشاهی در دوره‌های 21، 22 و 23 به نمایندگی از کرمانشاه در مجلس شورای ملی انتخاب شد و در فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی متعددی شرکت کرد. او مؤسس و رئیس جمعیت راه نو بانوان بود و در انجمن‌های مختلف زنان و سازمان‌های اجتماعی عضویت داشت. همچنین، او از اعضای اولیه کانون مترقی بود که به رهبری حسنعلی منصور فعالیت می‌کرد.

در سال 1345، دولتشاهی به عنوان نماینده مجلس از حزب ایران نوین انتخاب شد و در سمینارهای مختلفی درباره نقش زنان در سیاست و جامعه شرکت کرد. او در دی ماه 1347 از عضویت مرکزی حزب کنار گذاشته شد، اما همچنان به فعالیت‌های خود ادامه داد.

وی هم­چنین جهت شرکت در کمیته اجرای شورای بین­ المللی زنان به کشورهای ایتالیا، اسراییل، آلمان و شوروی مسافرت نمود. طبق روایت ساواک وی مروج فرهنگ غرب در راستای اهداف دین زدایی رژیم پهلوی بود و به پاس این خدمت نشان­های تاج­گذاری و درجه 2 سپاس دریافت کرد.

در دوره وزارت عباسعلی خلعتبری، دولتشاهی به عنوان اولین سفیر زن ایران در دانمارک منصوب شد و تا پیروزی انقلاب 1357 به این سمت ادامه داد. انتخاب او به عنوان سفیر، به نوعی نمادین و نمایشی بود که در منظر عمومی اینگونه القا شد که راه ورود زنان به عرصه دیپلماسی فراهم است.به هر صورت او  در مقطعی سفیر شده بود که روابط ایران و دانمارک از نظر سیاسی چندان اهمیت نداشت.

پیش از عزیمتش به دانمارک جمعیتی به نام جمعیت راه نو را تاسیس کرده بود که در جهت احقاق حقوق بانوان فعالیت می کرد. او برای اینکه به روحانیت آن زمان نشان دهد فعالیت جمعیت متبوعش در جهت بی بندوباری زنان نیست راهی به حوزه های علمیه قم هم پیدا کرد و تا دفتر مراجع بزرگی چون آیت الله بروجردی هم رفت. در گذار همین تلاش هایش با امام موسی صدر هم دیداری می کند. 

خانم سفیر در خاطراتش می گوید: «قرار گذاشتیم که بیاییم منتهی نرفتیم توی اتاق جمعیت، آمدیم به اتاق پذیرایی من. یکیش یک آقایی بود اگر اشتباه نکنم اسمش غفاری بود. او معلم قرآن شرعیات مدارس بود. در واقع کارمند خود وزارت آموزش بود. منتهی خوب با قم هم ارتباط داشت. یکیش آقای موسی صدر بود. آن موقع هم خوب نسبتا جوان بود. به نسبت اینکه جوان بود، من دیدم چقدر اطلاعات عمومی دارد … گمان می‌کنم زیاد می‌دانست. 

جلسه خیلی جالبی داشتیم. چند نفر از خانم‌های جمعیت بودند و ما راجع به مسائل مختلف با این آقا صحبت کردیم … ما گفتیم که ما با خیلی از بی‌بندوباری‌ها موافق نیستیم، حتی با آن جور چیز‌ها که به ضرر زن تمام می‌شود مخالفیم. فرض کن آن چیزهایی که خیلی‌ها خیال می‌کنند شب زنده‌داری و نمی‌دانم آن جور مجالس و خیلی بی‌بندوباری‌ها به نظر ما این‌ها به ضرر زن است»

پس از انقلاب، مهرانگیز دولتشاهی به فرانسه مهاجرت کرد و یکی از مبتکران قانون حمایت خانواده بود که حق طلاق زنان را به رسمیت می‌شناخت. او در سال 1381 کتابی با عنوان “جامعه، دولت و جنبش زنان ایران” نوشت که به عنوان یکی از اسناد مهم تاریخ فعالیت زنان ایران شناخته می‌شود. سرانجام، مهرانگیز دولتشاهی در 29 مهر 1387 در پاریس درگذشت.

زنان صاحب منصب در دوره پهلوی

در دوره سلطنت رضاشاه، نام هیچ زنی به عنوان مدیر سیاسی در ایران ثبت نشد، اما در دوره محمدرضا پهلوی از سال 1342 برای نخستین‌بار در تاریخ دستگاه‌های اجرایی کشور، فرخ‌رو پارسا به سمت معاونت وزارت آموزش و پرورش منصوب گردید و سپس از سال 1347 وی اولین و البته تنها وزیر زن ایرانی بوده است. در سال 1346 فرح پهلوی همسر شاه به ریاست شورای نیابت سلطنت منصوب شد که در آن زمان بالاترین منصب سیاسی زنان محسوب می‌گردید. به علاوه در کابینه امیرعباس هویدا، غیر از فرخ‌رو پارسا، مهناز افخمی از سال 54 تا 56 شمسی و سپس آموزگار به عنوان مشاور امور بانوان حضور داشتند. علاوه بر این دو می‌توان از ظفردخت اردلان، به عنوان اولین نماینده ایران در کمیسیون زنان سازمان ملل (1340)، مهین زندی اولین زن بخشدار حومه کرج و‌ مهرانگیز دولتشاهی اولین زن سفیر ایران در دانمارک هم به عنوان صاحب‌منصبان سیاسی نام برد.

زنان بر کرسی مجلس شورای ملی و سنا

اولین گروه از زنان در انتخابات مجلس سال 1342 به صورت کاندیداهای کنگره آزادزنان و آزادمردان  به مجلس راه یافتند.

در واقع برخی مورخان سیاسی معتقدند زنانی اجازه حضور در دو مجلس سنا و شورای ملی را می‌یافتند که با سیاست‌های حاکم رژیم منطبق و همسو بودند. بسیاری از این زنان از همسران و بستگان رجال و متنفذین یا امرای ارتش محسوب می‌شدند.