بر اساس آخرین آمارها، در ایران بیش از پنج میلیون خانوار دارای سالمند ۶۵ساله و بالاتر وجود دارد. این خانوارها بخش قابل توجهی از جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند و وضعیت اقتصادی آنان، به ویژه در سال‌های اخیر، یکی از چالش‌های مهم اجتماعی و اقتصادی به شمار می‌رود. در این میان، خانوارهای دارای سرپرست زن به دلیل شرایط خاص خود، در معرض مشکلات بیشتری قرار دارند که نیاز به توجه و برنامه‌ریزی‌های ویژه‌تری را می‌طلبد.
آماری از ۷ میلیون سالمند
مطابق با داده‌های پایگاه اطلاعات رفاه ایرانیان، در بازه زمانی دی ماه سال ۱۴۰۲، ایران دارای ۶ میلیون و ۷۸۳ هزار و ۳۰۲ نفر سالمند (افراد در سن ۶۵ سال و بالاتر) بوده است که این تعداد به ۵ میلیون و ۳۲۱ هزار و ۸۰۵ خانوار تعلق دارند. به عبارتی، ۸ درصد از جمعیت کل کشور را سالمندان ۶۵ سال و بالاتر تشکیل داده و ۱۸ درصد از کل خانوارهای کشور دارای عضو سالمند می‌باشند. از مجموع خانوارهای دارای سالمند ۶۵ سال و بالاتر، بیش از ۱ میلیون و ۶۵۰ هزار خانوار دارای سالمند با بعد یک نفر (سالمند تنها) در کشور زندگی می‌کنند که بیشترین تعداد آن‌ها به ترتیب در دهک‌های اول (حدوداً ۵۳۹ هزار خانوار) و دوم (حدوداً ۲۲۶ هزار خانوار) توزیع شده‌اند. سهم خانوارهای دارای سالمند تنها از کل خانوارهای دارای سالمند در کشور، بیش از ۳۱ درصد است.
استان‌های سیستان‌و‌بلوچستان، هرمزگان و خوزستان به ترتیب دارای کمترین نسبت جمعیت سالمند در کشور بوده و استان‌های گیلان، تهران و مازندران بالاترین نسبت این شاخص را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین استان‌های سیستان‌و‌بلوچستان، هرمزگان و گلستان به ترتیب کمترین نسبت خانوارهای دارای سالمند و استان‌های گیلان، تهران و اصفهان بالاترین نسبت خانوارهای دارای سالمند به کل خانوارهای همان استان را دارا هستند.
وضعیت فقر سالمندان
طبق داده‌های پایگاه اطلاعات رفاه ایرانیان، به طور کلی ۴۸۳ هزار خانوار دارای سالمند در کشور، دارای عضو معلول نیز می‌باشند. به عبارتی، سهم خانوارهایی که همزمان دارای عضو سالمند و عضو معلول هستند از کل خانوارهای کشور، ۵ درصد می‌باشد. همچنین ۳۱ درصد از افراد سالمند در خانوارهای تک‌نفره سالمند (تنها زندگی می‌کنند) و ۱۵ درصد از خانوارهای دارای عضو سالمند در دهک اول درآمدی واقع شده‌اند. همچنین سهم سالمندان زیر خط فقر شدید از کل سالمندان کشور، ۱۶ درصد است و نزدیک به یک سوم از سالمندان کشور زیر خط فقر مطلق به سر می‌برند. از طرفی، ۳۸ درصد از خانوارهای دارای عضو سالمند زن سرپرست هستند و بیشترین تعداد خانوار زن سرپرست دارای عضو سالمند در دهک اول و دوم واقع شده‌اند که نشان از وضعیت نامناسب اقتصادی این گروه از خانواده‌ها دارد. بررسی وضعیت بازنشستگی سالمندان نیز نشان می‌دهد که ۹۱ درصد از خانوارهای دارای سرپرست سالمند فقط با مستمری یک نفر بازنشسته امرار معاش می‌کنند و تنها ۲۸ درصد از خانوارهای دارای سرپرست سالمند از پوشش حمایتی برخوردارند.
همچنین تعداد کل خانوارهای دارای سالمند در ایران به بیش از ۵ میلیون و ۳۰۰ هزار خانوار می‌رسد که این آمار نشان‌دهنده رشد جمعیت سالمند در کشور است. در میان این خانوارها، حدود ۳ میلیون و ۳۰۰ هزار خانوار دارای سرپرست مرد و یک میلیون و ۹۸۰ هزار خانوار دارای سرپرست زن هستند. به‌طور مشخص، این ارقام بیانگر تفاوت‌های قابل توجه در ساختار اجتماعی و اقتصادی خانوارهای سالمند است که باید به‌طور جداگانه تحلیل شوند.
در بررسی وضعیت اقتصادی خانوارهای دارای سرپرست مرد، آمارها نشان می‌دهند که بیش از ۷۹۸ هزار خانوار از این گروه تحت شرایط فقر مطلق قرار دارند. این به این معناست که این خانوارها برای تأمین نیازهای اولیه خود با مشکلات جدی مواجهند. از سوی دیگر، بیش از ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار خانوار مرد سرپرست وضعیت بهتری دارند و بالای خط فقر مطلق قرار دارند. با وجود این، همچنان درصد قابل توجهی از خانوارها در شرایط اقتصادی ضعیف قرار دارند که نشان‌دهنده ناپایداری‌های موجود در این بخش از جامعه است.
وضعیت اقتصادی خانوارهای زن سرپرست نیز نشان‌دهنده چالش‌های بیشتری است. از مجموع یک میلیون و ۹۸۵ هزار خانوار دارای سرپرست زن، یک میلیون و ۳۶ هزار خانوار زیر خط فقر قرار دارند که نسبت به خانوارهای مرد سرپرست، درصد بیشتری را شامل می‌شود. این آمار نشان‌دهنده آن است که زنان سرپرست خانوار به‌ویژه در مقایسه با مردان سرپرست، با مشکلات مالی بیشتری دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند.
کمبود پوشش بیمه‌ای
یکی از نکات نگران‌کننده‌ای که از این آمارها قابل برداشت است، کمبود پوشش بیمه‌ای و حمایتی برای بسیاری از خانوارهای سالمند است. در حالی که تعداد کمی از خانوارها (یک هزار و ۵۸۶ خانوار زن سرپرست و ۱۷ هزار و ۴۴۹ خانوار مرد سرپرست) تحت پوشش صندوق‌های بیمه‌ای قرار دارند، این آمار به‌ویژه در بخش سالمندان نشان‌دهنده نیاز به توسعه پوشش‌های بیمه‌ای است. این کمبود پوشش بیمه‌ای باعث می‌شود که بسیاری از سالمندان در معرض مشکلات مالی و بهداشتی قرار گیرند.
سیاست‌ها و برنامه‌های پیشنهادی
وزارت رفاه در گزارش خود مجموعه‌ای از سیاست‌های حمایتی از سالمندان را پیشنهاد داده است که در ادامه به‌طور مختصر به آن‌ها اشاره می‌شود.
۱. برنامه‌های بلندمدت
الف. توسعه طرح بانک زمان: بانک زمان بستری برای ارائه و دریافت خدمات بر پایه نظام ملی احسان و نیکوکاری و همیاری با هدف ایجاد پیوند میان ظرفیت‌های مردمی و دستگاه‌های ذی‌ربط است که در آن زمان به عنوان شاخص اعتباری استفاده می‌شود. در این بانک، خدمت‌دهنده براساس نوع نیاز خدمت‌گیرنده، خدمت مورد نظر را قبول می‌کند و درنهایت از زمان فرد درخواست‌دهنده کم و به اعتبار خدمت‌گیرنده اضافه می‌شود.
ب. توسعه پنجره واحد خدمات حمایتی: پنجره واحد خدمات حمایتی ایرانیان جهت ایجاد انسجام در سیاست‌های حمایتی و در راستای بهبود توزیع خدمات حمایتی با اولویت گروه‌های هدف از طریق تجمیع بانک‌های اطلاعاتی و استعلامات برخط به عنوان سازوکاری جامع و یکپارچه برای ایجاد شفافیت، افزایش کارآمدی نظام حمایتی و هماهنگی بین گروه‌های هدف نهادهای مردمی و نهادهای حمایتی عمل می‌کند.
۲. برنامه‌های کوتاه‌مدت
الف. رفع فقر شدید در راستای تأمین حداقل کالری مورد نیاز سالمندان: به منظور رفع فقر شدید، متوسط انرژی مورد نیاز روزانه به تفکیک گروه‌های سنی و جنسیتی برای مردان ۲۳۳۷ و زنان ۲۰۵۱ کیلوکالری و متوسط انرژی در کل کشور ۲۱۰۰ کیلوکالری تعیین شده است. در همین راستا، سبد غذایی ۲۱۰۰ کیلوکالری برای متوسط میانگین زنان و مردان سالمند در نظر گرفته شده است. پیشنهاد می‌شود طرحی برای تأمین اقلام غذایی برای سالمندان به منظور رفع فقر شدید میان آنان اجرا گردد.
ب. گسترش پوشش طرح بیمه سلامت همگانی: تمامی افرادی که فاقد بیمه اجباری هستند، یعنی تمامی اقشار جامعه به غیر از کارکنان دولت، تحت پوشش بیمه سلامت همگانی قرار گیرند که با توجه به آزمون وسع و دهک‌بندی اقشار مختلف جامعه رتبه‌بندی شوند. پیشنهاد وزارت رفاه این است که این افراد تا دهک پنجم رایگان و بدون پرداخت هزینه از مزایای بیمه سلامت همگانی برخوردار و درصد پرداخت هزینه بیمه برای دهک‌های بالاتر با درصدهای مختلف طبق تعرفه‌های درمانی مصوب هیئت وزیران محاسبه شوند.
