آن‌طور که مدیرعامل راه‌آهن اعلام کرده، «۳۲ میلیون متقاضی برای خرید بلیط قطار‌های نوروزی وجود دارد؛ این در حالی است که تنها دو میلیون و ۲۰۰ هزار نفر توانسته‌اند بلیط بخریند.». این بدان معناست که هر نفر برای خرید بلیط قطار فقط ۶.۸ درصد شانس دارد!
مدت‌هاست که حمل‌ونقل عمومی در ایران با مشکل ناترازی بین عرضه و تقاضا مواجه است. از کمبود اتوبوس‌های شهری و فشار بیش از حد بر خطوط بی‌آرتی گرفته تا افزایش شدید تقاضا برای سفر‌های بین‌شهری و نبود عرضه متناسب با آن، همه نشان از نبود تعادل در ناوگان حمل‌ونقل دارند. حالا این بحران به شبکه ریلی کشور هم رسیده است.
با نزدیک شدن به تعطیلات نوروز، تقاضا برای سفر‌های ریلی افزایش یافته است، اما عرضه بلیط قطار کفاف این حجم از مسافران را نمی‌دهد. بسیاری از مردم که به دنبال گزینه‌ای کم‌هزینه‌تر از هواپیما هستند، به ناوگان ریلی روی آورده‌اند، اما با کمبود شدید بلیط مواجه شده‌اند. در حالی که انتظار می‌رفت ظرفیت‌های جدیدی برای این بازه زمانی حساس در نظر گرفته شود، بسیاری از مسیر‌های ریلی در مدت کوتاهی پس از باز شدن فروش بلیط، به‌طور کامل تکمیل شدند.
جبارعلی ذاکری، معاون وزیر راه و شهرسازی و مدیرعامل راه‌آهن، در نشست خبری دیروز، در پاسخ به چرایی کمبود بلیط قطار در آستانه سفر‌های نوروزی گفت: مشکل اصلی کمبود بلیط قطار نبود توازن بین عرضه و تقاضا است. ۳۲ میلیون متقاضی وجود دارد؛ این در حالی است که تنها دو میلیون و ۲۰۰ هزار نفر توانسته‌اند بلیط بگیرند.
پاسخ مدیرعامل راه‌آهن مانند مواجهه دیگر مسئولان با موضوع ناترازی‌هاست؛ مردم باید تقاضای خود را با عرضه موجود متناسب کنند! گویا انگشت اتهام مسئولان اصلا توانایی نشانه گرفتن خود را ندارد و موضوع مدیریت عرضه که به خودشان مربوط است، اصلا مورد توجه آنها نیست.
مدیریتی که پیش‌بینی نشد یا ظرفیتی که وجود ندارد؟
بحران جا ماندن مسافران نوروزی از بلیط‌های قطار، در حالی رخ داده است که افزایش تقاضای نوروزی موضوع جدیدی نیست. هر سال با نزدیک شدن به تعطیلات عید، حجم سفر‌ها به شکل چشم‌گیری بالا می‌رود، اما به نظر می‌رسد مسئولان باز هم این موضوع را پیش‌بینی نکرده یا برای آن تدبیری نیندیشیده‌اند.
مدیریت ناوگان حمل‌ونقل عمومی نباید منتظر وقوع بحران بماند، بلکه باید از ماه‌ها قبل برای چنین دوره‌هایی برنامه‌ریزی کند. افزایش ظرفیت، اضافه کردن قطار‌های فوق‌العاده و حتی بهینه‌سازی زمان‌بندی حرکت قطار‌ها می‌توانست بخشی از این مشکل را کاهش دهد، اما کمبود ناوگان و بی‌برنامگی، مردم را با یک چالش بزرگ مواجه کرده است.
آن طور که مدیرعامل راه‌آهن توضیح داد، برای ۳۲ میلیون متقاضی، تنها دو میلیون و ۲۰۰ هزار بلیط وجود داشت؛ یعنی تنها حدود هفت درصد از تقاضای حمل‌ونقل سفر‌های نوروزی با قطار پاسخ داده شد! این موضوع معنایی جز مدیریت نادرست و ضعف زیرساخت‌ها در حوزه حمل‌ونقل ریلی ندارد.
حالا بسیاری از مسافران ناچار به پرداخت هزینه‌های بالای بلیط هواپیما یا تحمل سفر‌های سخت جاده‌ای با اتوبوس‌های شلوغ هستند. برخی از مردم هم ممکن است قید سفر را بزنند. این اتفاق، نشان‌دهنده ضعف در مدیریت و برنامه‌ریزی حمل‌ونقل ریلی است.
هر سال با نزدیک شدن به ایام پیک سفر، بحران کمبود ظرفیت تکرار می‌شود. این بار، کمبود عرضه فقط مربوط به اتوبوس یا بی‌آرتی نیست؛ شبکه ریلی هم گرفتار مدیریت نادرست و البته ضعف زیرساخت‌ها شده است.
بازار سیاه بلیط قطار
مدیرعامل شرکت راه‌آهن، در دومین نشست ستاد سفر‌های نوروزی موضوع جدیدی تحت عنوان ربات‌ها مطرح کرد. مشاهده شده است که شبانه در یک دقیقه ۱۰۰ هزار بلیط از سامانه برداشت می‌شود و این موضوع نشان میدهد که ربات‌هایی فعال بوده‌اند که در زمان بسیار اندک می‌توانند هزاران بلیط خریداری کنند.
او البته از ایجاد راهکار‌هایی برای جلوگیری از خرید بلیط توسط ربات‌ها رونمایی کرد. اما باید گفت این موضوع بدان معناست که برخی افراد و موسسات با خرید بلیط‌ها و فروش آن با قیمت‌های بیشتر، بازار سیاه بلیط قطار به وجود آورده‌اند. یعنی مردم هم باید با کمبود عرضه و هم سودجویانی که به دنبال فروش بلیط با قیمت‌های بالاتر هستند، دست‌وپنجه نرم کنند.
در کنار موضوع ربات‌هایی که سهم بسیاری از مردم را برداشت می‌کنند، موضوع کمبود عرضه به صورت جدی ناوگان ریلی کشور را درگیر کرده است.
مردم در مواجهه با کمبود عرضه ناوگان حمل‌ونقل ریلی، شانس بسیار کمی در خرید بلیط دارند. با توجه به تقاضای ۳۲ میلیون بلیط‌های قطار و عرضه ۲.۲ میلیونی، شانس هر فرد برای خرید بلیط قطار ۶.۸ درصد است. با محاسبه معکوس احتمال مذکور می‌شود دریافت که تقریبا از هر ۱۴ نفر، تنها یک نفر موفق به خرید بلیط می‌شود!
این در حالی است که شانس ایرانیان در لاتاری گرین کارت آمریکا در سال ۲۰۲۱، ۱.۴۸ درصد بود. یعنی از هر ۶۷ نفر یک نفر می‌توانست برنده گرین کارت آمریکا شود.
حال ایرانیان برای خرید بلیط قطار برای سفر‌های نوروزی خود تنها ۶.۸ درصد شانس دارند. یعنی شانس مردم برای خرید بلیط قطار‌های ارزان و بی‌کیفیت تنها ۴.۵ برابر با برنده شدن در لاتاری گرین کارت آمریکا اختلاف دارد. این موضوع از ضعف بزرگ در زیرساخت‌ها و نبود توانایی برای افزایش عرضه متناسب با تقاضا نشان دارد.
مرکز پژوهش‌های مجلس، در گزارشی که در اردیبهشت ماه سال ۱۴۰۲ منتشر کرد، به وضعیت زیرساخت‌های حمل‌ونقل ریلی کشور پرداخت.
مطابق این پژوهش، شبکه راه‌آهن به‌دلیل هزینه بسیار بالای ساخت و نگهداری خطوط، ایستگاه‌ها، پایانه‌ها و تاسیسات جانبی، بخشی از سرمایه ملی محسوب می‌شود و حفظ این سرمایه عظیم نیازمند تدوین یک برنامه جامع و منسجم به منظور ساخت، بهره‌برداری، تعمیر و نگهداری زیرساخت‌های حمل‌ونقل ریلی است. انجام صحیح و به‌موقع این اقدام‌ها نقش موثری در ارتقای شاخص‌های مهم ارزیابی از جمله سرعت، ایمنی، راحتی و همچنین کاهش هزینه‌های بهره‌برداری و افزایش بازدهی سیستم دارد.
نگهداری و تعمیرات شبکه ریلی، سالانه اعتباری بالغ بر ۶ هزار میلیارد تومان نیاز دارد. علاوه بر نگهداری و تعمیرات خطوط شبکه ریلی، بر اساس تجربیات فنی و شرایط بهره‌برداری کشور، خطوط ریلی هر ۱۵ سال یکبار نیازمند به‌سازی هستند و هر ۴۰ سال یک بار نیز به بازسازی نیاز دارند.
یکی از مهم‌ترین دلایل وضعیت بحرانی کیفیت شبکه حمل‌ونقل ریلی کشور، وقوع آسیب‌های انباشته ناشی از نبود اقدام به موقع در سال‌های گذشته است که اهمیت توجه به بحث نگهداشت و ضرورت تامین مالی به موقع را نشان میدهد.
ارتقای وضعیت حمل‌ونقل ریلی در کشور با مشکلات اساسی همچون کمبود اعتبارات، کمبود منابع مالی به‌منظور افزایش ظرفیت خطوط ریلی، فرسودگی و افزایش خرابی زیرساخت‌ها و ناوگان ریلی به دلیل انباشت تکالیف در سال‌های گذشته، افزایش نرخ ارز و هزینه بالای تامین قطعات و ماشین‌آلات به دلیل تحریم‌ها روبه‌روست که نیازمند اقدام و توجه بیش از پیش است.
در نهایت با توجه به یافته‌های این پژوهش باید گفت که سرمایه‌گذاری به موقع برای ارتقای سیستم حمل‌ونقل ریلی در کشور انجام نشده است و بخشی از کمبود عرضه مربوط به همین ضعف می‌شود. ضعف زیرساخت‌ها و نبود سرمایه‌گذاری متناسب در این حوزه، در کنار سوءمدیریت مسئولان در شرایط قابل پیش‌بینی مانند سفر‌های نوروزی، منجر به گرفتن دلخوشی یک سفر ساده از مردم شد.
مردمی که هر روز با شرایط اسفناک اقتصادی، تورم افسارگسیخته و بیکاری دست‌وپنجه نرم می‌کنند و به دنبال سفر‌های ارزان و به‌صرفه و متناسب با بودجه خود هستند، باید بار دیگر به دلیل شیوه مدیریت کشور از دلخوشی‌های ساده هم محروم باشند.
